ألفاظ الطبيعة في سورة الشعراء دراسة تحليلية في ضوء نظرية الحقول الدلالية Natural words in Surat Al-Shu'ara', an analytical study in the light of Semantic field theory.

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

قسم أصول اللغة، كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنين بدسوق، جامعة الأزهر ، مصر .

المستخلص

أثبت البحث أنّ نظرية الحقول الدلالية هي نظرية حديثة النشأة، ولها جذور في التراث اللغوي العربي، وهي تقوم على أساس جمع كلمات اللغة ووضعها في مجموعات، تختص كل مجموعة منها بمجال دلالي معين، ترتبط فيه معنى الكلمات، فتوضع تحت مصطلح عام يجمع بينها، وقد بيّن البحث أنّ علماء اللغة العربية القدامى قد علموا السمات العامة لنظرية الحقول الدلالية من خلال الرسائل اللغوية التي صنفها العلماء في موضوعات خاصة، وهذه الرسائل تُعد النواة لمعاجم الموضوعات، وقد تمَّ دراسة نظرية الحقول الدلالية دراسة نظرية، مبينا معناها، وجذورها التاريخية، ملقيا الضوء على أهم مبادئها ، والعلاقات الدلالية بين الكلمات داخل الحقل المعجمي، وكذلك دراسة تطبيقية على ألفاظ الطبيعة في سورة الشعراء، وتصنيف تلك المفردات في حقول دلالية عامة، ثم خاصة، ثم أخصّ، مع ابراز العلاقات الدلالية بين الألفاظ ، وكذلك إبراز المعنى الدقيق للكلمة من خلال تواجدها مع العائلة اللغوية التي تنتمي إليها . 
ووضّح البحث أنّ كثرة ألفاظ الطبيعة في السورة؛ لتدل على وجود الله عن طريق النظر والتأمل في الكون، وما فيه من مخلوقات، واستخدم القرآن الكريم تلك الألفاظ لحث الناس على التفكر في صنع الكون البديع ، فاذهب في الأرض طولاً وعرضاً، وحلِّق بنفسك - إن استطعت - أو بفكرك في عالم السماء حيث أردت، فأنت هنا وهناك أمام مشاهد  طبيعية تدل على أنّ لهذا الكون خالقًا .
أبرز البحث أنّ السياق له دور كبير في نظرية الحقول الدلالية؛ لأنه عن طريقه يُفهم المعنى المراد، وخصوصا تلك المعاني الموجودة في الألفاظ التي تُعدّ من قبيل المشترك اللفظي كلفظ (العين)، ودلالاته المتنوعة، كما بيَّن العلاقات الدلالية بين الألفاظ، كالترادف، والاشتمال، والتضاد، والجزء بالكلّ  .
Abstract :
The research proved that the theory of semantic fields is a newly emerging theory, and it has roots in the Arabic linguistic heritage, and it is based on collecting the words of the language and placing them in groups, each group of which specializes in a specific semantic field, in which the meaning of the words are related, so they are placed under a general term that combines them, and the research has shown that the ancient Arabic linguists have learned the general features of the theory of semantic fields through linguistic messages that scientists have classified into special topics, and these messages are the nucleus for lexicons of topics, and the theory of semantic fields has been studied theoretically, indicating its meaning, and its historical roots, highlighting the most important its principles, semantic relations between words within the field Lexical, as well as an applied study on the words of nature in Surat al Sha'ara , classifying those vocabulary in general semantic fields, then special, then special, highlighting the semantic relationships between the words, as well as highlighting the exact meaning of the word through its presence with the language family to which it belongs. 
The research revealed the many words of nature in the Surah to indicate the existence of God by looking and meditating on the universe, and what creatures there are in it, and the Quran used those words to urge disobedient to think about the creation of the wonderful universe, so go on the Earth length and breadth, and fly yourself - if you can - or by thinking about the world of heaven where you wanted, you are here and there in front of natural scenes indicating that this universe has a creator.
The research highlighted that the context has a great role in the theory of semantic fields, because it understands the intended meaning, especially those meanings found in words that are considered such as verbal common(eye), and its various connotations, as well as the semantic relationships between words, such as tandem, inclusion, contrast, and part of the whole.
 

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


فهرس المصادر والمراجع
- القرآن الكريم .
] أ [
 
1-     الأسلوبية والأسلوب/د.عبد السلام المسدي/ الدار العربية للكتاب ببيروت/ط: 3/1997م .
2-    أصول تراثية في نظرية الحقول الدلالية/د. أحمد عزوز/ منشورات اتحاد الكتاب العرب بدمشق/2002م
3-    ألفاظ الطبيعة في التعبير الفاطمي/ د. أحمد مهدي /مجلة العقيدة/العدد/31/1446هـ/2024م
] ب [
 
4-     البحر المحيط في التفسير/أبو حيان الأندلسي/ تح: صدقي محمد جميل/دار الفكر – بيروت/ ط: 1420هـ
] ت [
 
5-     تاج العروس من جواهر القاموس/ مرتضى الزَّبيدي/تح: مجموعة من المحققين/دار الهداية
6-    التَّفْسِيرُ البَسِيْط/ علي بن أحمد بن علي الواحدي، النيسابوري/عمادة البحث العلمي - جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية/ ط: 1/ 1430 هـ
7-    تهذيب اللغة/محمد بن أحمد بن الأزهري/ تح: محمد عوض مرعب/دار إحياء التراث العربي – بيروت/ ط: 1/ 2001م .
] ج [
 
8-    جامع البيان في تأويل القرآن/محمد بن جرير الطبري/ تح: أحمد محمد شاكر/مؤسسة الرسالة/ ط: 1/ 1420 هـ - 2000 م .                                                                          
9-  الجامع لأحكام القرآن/محمد بن أحمد القرطبي/تح: أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش/ دار الكتب المصرية – القاهرة/ ط: 2/ 1384هـ - 1964م .
10-  جمهرة اللغة/محمد بن الحسن بن دريد/ تح: رمزي منير بعلبكي/دار العلم للملايين – بيروت/ط: 1/ 1987م .
] د [
 
11-   دلالة الألفاظ/ د. إبراهيم أنيس/ طبعة مكتبة الأنجلو المصرية . 
] ر [
 
12-  روح البيان/إسماعيل حقي/ دار الفكر – بيروت . 
]ص[
 
13-    الصحاح/إسماعيل بن حماد الجوهري/ تح: أحمد عبد الغفور عطار/دار العلم للملايين – بيروت/ط: 4/ 1407 هـ‍ - 1987 م
]ع[
 
14-  علم الدلالة/ د. أحمد مختار عمر/ عالم الكتب بالقاهرة/ط:5/1998م .
15-علم الدلالة أصوله ومباحثه في التراث العربي/د. عبد الجليل منقور/ منشورات اتحاد الكتاب العرب بدمشق/2001م .
16-  علم اللغة بين التراث والمعاصرة/ د.عاطف مدكور/ دار الثقافة للنشر والتوزيع بالقاهرة/ 1987م
17-  العين/الخليل بن أحمد الفراهيدي/تح: د مهدي المخزومي، د إبراهيم السامرائي/دار ومكتبة الهلال
] ف[
 
18-  في علم الدلالة/د. محمد سعد محمد/كلية التربية ببورسعيد/ مكتبة زهراء الشرق .
]ك [
 
19-  الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل/محمود بن عمرو الزمخشري/ دار الكتاب العربي – بيروت/ ط:3/ 1407 هـ
20-   الكشف والبيان عن تفسير القرآن/أحمد بن محمد الثعلبي/تح: الإمام أبي محمد بن عاشور/دار إحياء التراث العربي، بيروت – لبنان/ ط: 1/ 1422هـ - 2002 م
]ل [
 
21-   اللباب في علوم الكتاب/ابن عادل الحنبلي الدمشقي/تح: الشيخ عادل أحمد عبد الموجود والشيخ علي محمد معوض/دار الكتب العلمية - بيروت / لبنان/ط: 1 / 1419 هـ -1998م
22-   لسان العرب/جمال الدين ابن منظور/دار صادر – بيروت/ ط: 3/1414 هـ  
23-  اللغة/فندريس/تعريب: عبدالحميد الدواخلي – محمد القصاص/ طبعة مكتبة الأنجلو المصرية/1950م
]م [
 
24-  المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز/ابن عطية الأندلسي/ تح: عبد السلام عبد الشافي محمد/دار الكتب العلمية – بيروت/ط: 1/ 1422 هـ .                                                        
25- المحيط في اللغة/الصاحب بن عباد/تح: محمد حسن آل ياسين/ عالم الكتب - بيروت / لبنان/ ط:1/1414 هـ -1994 م
26-  المخصص/ابن سيده/ تح: خليل إبراهم جفال/دار إحياء التراث العربي – بيروت/ ط: 1/ 1417هـ - 1996م
27-   المشترك اللفظي في الحقل القرآني/عبد العال سالم مكرم/مؤسسة الرسالة – بيروت/ ط: 2/ 1417هـ
28-     المصباح المنير/الفيومي/ تح: يوسف الشيخ محمد/المكتبة العصرية .  
29-    معالم التنزيل في تفسير القرآن/الحسين بن مسعود البغوي/تح: عبد الرزاق المهدي/دار إحياء التراث العربي – بيروت/ط: 1/1420 هـ
30-    المعجم الاشتقاقي المؤصل لألفاظ القرآن الكريم/ د. محمد حسن جبل/مكتبة الآداب – القاهرة/ ط: 1/ 2010 م.
31-     معجم متن اللغة /أحمد رضا/ دار مكتبة الحياة – بيروت /1377ه - 1380 هـ .
32-  معجم المصطلحات العربية في اللغة والأدب/مجدي وهبة، كامل المهندس/ مكتبة لبنان ببيروت/(د. ت) .
33-    مفاتيح الغيب/ فخر الدين الرازي/ دار إحياء التراث العربي – بيروت/ ط: 3/ 1420 هـ .
34-   المفردات في غريب القرآن/الراغب الأصفهاني/تح: صفوان عدنان الداودي/دار القلم، الدار الشامية - دمشق بيروت/ ط: 1/1412 هـ
35-   مقاييس اللغة/أحمد بن فارس/ تح: عبد السلام محمد هارون/دار الفكر/1399هـ - 1979م.
 
 
 
 
 
 
Index of sources and references
- Al-Qur'an Al-Karim
1- Al'uslubiat wal'uslubi/Abd- alsalam almisdi/ Aldaar alearabiat lilkitab bibayruta/Altabeatu: Althaalithati/1997m .
2- 'Usul turathiat fi nazariat alhuqul aldilaliati/ 'ahmad azuwza/ manshurat atihad alkutab alearab dimashaqa/2002m.
3- 'Alfaz altabieat fi al taebir alfatimi/ 'ahmad mahdii /majalat aleaqidati/aladadi/31/1446h/2024m.
4- Albahr almuhit fi altafsiri/abu hayaan al'andalsi/ tahqiqu: sidqi muhamad jamil/dar alfikr - bayrut/ 1420h.
5- Taj alearus min jawahir alqamusa/ murtadaa alzzabydy/thqyq: majmueatan min almuhaqiqin/dar alhidaya.
6- Alttafsir albasit/ ali bin 'ahmad alwahidi, alnaysaburi/eimadat albahth aleilmi - jamieat al'imam muhamad bin sueud al'islamiatu/ altabeatu: al'uwlaa/ 1430 h.
7- Tahzib al lughati/muhamad bin al'azhari/ tahqiqu: muhamad awad mureab/dar 'ihya' alturath alearabii - bayrut/ altabeatu: al'uwlaa/ 2001m .
8- Jamie albayan fi tawil alqrani/muhamad bin jarir altabari/ tahqiqu: 'ahmad muhamad shakir/muasasat alrisalata/ altabeatu: al'uwlaa/ 1420 h - 2000 m .
9- Aljamie li'ahkam alqurani/muhamad bin 'ahmad alqurtubi/tahqiqa: 'ahmad albarduni wa'ibrahim 'atfish/ dar alkutub almisriat - alqahiratu/ altabeatu: althaaniatu/ 1384h - 1964m .
10- Jamharat allughati/muhamad bin alhasan bin durayda/ tahqiqu: ramziun munir baelabaki/dar aleilm lilmalayin - bayrut/altabeatu: al'uwlaa / 1987m .
11- Dalalat al'alfazi/ 'ibrahim 'anis/ tabeat maktabat al'anjilu almisria .
12- Ruh albayan/'ismaeil haqi/ dar alfikr - bayrut .
13- Alsahaha/'ismaeil bin hamaad aljawhari/ tahqiqu: 'ahmad abd alghafur atar/dar aleilm lilmalayin - bayrutu/alitabeatu: alraabieati/ 1407 h‍ - 1987 m.
14- Eilm aldilalat 'usuluh wamabahithuh fi alturath alearabi/ abd aljalil munqur/ manshurat atihad alkitaab alearab bidimashaqa/2001m .
15- Eilm aldilalati/ 'ahmad mukhtar eumri/ alam alkutub bialqahirati/altabeatu: alkhamisat /1998m .
16- Eilm allughat bayn alturath walmueasarati/ eatif madkur/ dar althaqafat lilnashr waltawzie bialqahirati/ 1987m.
17- Aleayn/alkhalil bin 'ahmad alfrahidi/tahqiq: mahdi almakhzumi, 'ibrahim alsaamarayiy/dar wamaktabat alhilal .
18- Fi eilm aldilalati/ muhamad saed muhamad/kaliat altarbiat bibursaeid/ maktabat zahra' alsharq .
19- Alkashaf ean haqayiq ghawamid altanzili/mahmud bin amrw alzumakhshiri/ dar alkitaab alearabii - bayrutu/alitabeatu: althaalithati/ 1407 h.
20- Alkashf walbayan an tafsir alquran/'ahmad bin muhamad althaelabi/thqiqa: al'imam 'abi muhamad bin ashur/dar 'iihya' alturath alearabii, bayrut - lubnan/alitabeati: al'uwlaa/ 1422h - 2002 m.
21- Allibab fi eulum alkitabi/abin adil alhanbali aldimashqi/tahqiqa: adil 'ahmad abd almawjud , ali muhamad maeawid/dar alkutub aleilmiat - bayrut / lubnan/alitabeati: al'uwlaa / 1419 h -1998m.
22- Lisan alearbi/jamal aldiyn bin manzur/dar sadir - bayrut/ altabeatu: althaalithatu/1414 h.
23- Allughatu/findiris/tierib: abdalhamid aldawakhili - muhamad alqasaasu/ tabeat maktabat al'anjilu almisriati/1950m.
24- Almuharir alwajiz fi tafsir alkitaab aleaziz/abin atiat al'andalsi/ tahqiqu: abd alsalam abd alshaafi muhamad/dar alkutub aleilmiat - bayrutu/alitabeatu: al'uwlaa / 1422 h .
25- Almuhit fi allughati/alsaahib bin abadi/tahqiqa: muhamad hasan al yasin/ alim alkutub - bayrut / lubnan/ altabeatu: al'uwlaa/1414 h -1994 m.
26- Almukhasasi/abin sayidh/ tahqiqu: khalil 'ibrahum jafal/dar 'ihya' alturath alearabii - bayrut/ altabeatu: al'uwlaa/ 1417h - 1996m.
27- Almushtarik allafziu fi alhaql alqurania/abd aleal salim makrimi/muasasat alrisalat - bayrut/ altabeatu: althaaniatu/ 1417h.
28- Almisbah almunir/alfiumi/ tahqiqu: yusuf alshaykh muhamad/almaktabat aleasria .
29- Maealim altanzil fi tafsir alqurani/alhsayn bin maseud albughuy/tahqiq: abd alrazaaq almahdi/dar 'ihya' alturath alearabii - bayrutu/alitabeata: al'uwlaa /1420 h
30- Almuejam alaishtiqaqiu almuasal li'alfaz alquran alkarim/ muhamad hasan jabal/maktabat aladab - alqahiratu/ altabeatu: al'uwlaa/ 2010 m.
31- Muejam matn allughat /'ahmad rida/ dar maktabat alhayaat - bayrut /1377h - 1380 h .
32- Muejam almustalahat alearabiat fi allughat wal'adbi/majdi wahibat, kamil almuhandisi/ maktabat lubnan bibayrut
33- Mafatih alghib/ fakhr aldiyn alraazi/ dar 'ihya' alturath alearabii - bayrut/ altabeata: althaalithata/ 1420 h .
34- Almufradat fi gharib alqurani/alraghib al'asfahani/tahqiqu: safwan eadnan aldaawudi/dar alqalami, aldaar alshaamiat - dimashq bayrut/ altabeatu: al'uwlaa/1412 h.
35- Maqayis allughati/'ahmad bin faris/ tahqiqu: abd alsalam muhamad harun/dar alfikri/1399h - 1979m.