الأحكام الفقهية المتعلقة بالمعسر في باب العبادات (جمعا ودراسة) Jurisprudential Rulings Related to the Insolvent in the Chapter of Worship (Collection and Study)

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

قسم الشريعة، كلية الشريعة وأصول الدين،جامعة نجران، السعودية.

المستخلص

الشائع في التناول الفقهي لموضوع الإعسار والتعامل مع أحكام المعسر ، هو التطرق إلى ما يتعلق بذلك في باب المعاملات، إلا أن التراث الفقهي قد حوى جملة من الأحكام الفقهية المتعلقة بالمعسر في باب العبادات، ويعمد هذا البحث إلى جمع ما تناثر في كتب الفقه من الأحكام الفقهية الخاصة بالمعسر ، وأثر إعساره في أبواب العبادات من الطهارة ، والصلاة ، والصيام ... إلخ. وأن الأحكام المتعلقة بالمعسر غير قاصرة فقط على أبواب المعاملات ، إنما هي تظهر في أبواب العبادات، الكثير من العبادات والتي هي في أساسها علاقة بين العبد وربه ، يظهر فيها مجموعة من المعاملات بين العبد وغيره. فمثلًا ، عبادة الصلاة والتي هي علاقة بين العبد وربه ، قد يظهر فيها احتياج العبد إلى ماء الطهارة ، وستر العورة ، فيحصلها بأموال مبذولة للغير ، فتدخل أحكام المعاملات المالية في العبادات البدنية، ظهرت في أبواب العبادات -من المدونات الفقهية المختلفة- بعض من المسائل والمباحث الفقهية المتعلقة بالمعسر ، وقد تعددت الأقوال في هذه المسائل واختلفت آراء المذاهب الفقهية فيها، اختلفت الآراء الفقهية في مسألة الإعسار بثمن ماء الطهارة ، فقد يريد المسلم الماء للطهارة ، ويجده يباع ولكنه أعسر بثمنه ، فما حكمه؟ هل يتيمم أم يلزم بشراء الماء؟ ، اختلفت الآراء الفقهية في مسألة الإعسار بثمن السترة في الصلاة ، فقد يعسر الإنسان ولا يجد ثمن ما يستر به عورته أو لا يجد ثمن ما يكفي لسترها، اختلفت الآراء الفقهية في المزكي الذي أعسر أتسقط عنه الزكاة أم تبقى في ذمته؟ وما رجحناه أن الزكاة تبقى في ذمته.
Abstract :
What is common in the jurisprudential approach to the subject of insolvency and dealing with the rulings of the insolvent is to address what is related to that in the chapter on transactions. However ، the jurisprudential heritage has contained a number of jurisprudential rulings related to the insolvent in the chapter on worship. This research aims to insolvency on the chapters on worship ، such as purification and prayer And fasting...etc. The rulings related to the insolvent are not limited to the chapters of transactions ، but rather they appear in the chapters of worship ، many of which are essentially a relationship between the servant and his Lord ، in which a group of transactions appear between financial transactions enter into physical acts of worship. Some of the issues and jurisprudential discussions related to the insolvent have appeared in the chapters on acts of worship - from the various jurisprudential codes - and the statements on these issues have varied and the opinions of the jurisprudential schools have differed on them. The jurisprudential opinions have differed on the issue of insolvency purification and find it being sold ، but he is insolvent regarding its price ، so what... What is his ruling? Should he perform tayammum (dry ablution) or must he purchase water? Jurisprudential opinions differ on the issue of insolvency regarding the cost of a prayer cover. A person may be unable to afford the cost of covering his private parts ، or unable to afford enough to cover them. Our preferred view is that zakat remains due.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  1. ثبت المصادر والمراجع

    1. ابن الهمام ، كمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي المعروف بابن الهمام (المتوفى: 861هـ) ، فتح القدير ، الناشر: دار الفكر ، الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ
    2. ابن حزم، أبو محمد علي بن أحمد بن سعيد (456 هـ) ، المحلى بالآثار، دار الفكر
    3. ابن رشد الحفيد ، أبو الوليد محمد بن أحمد بن محمد بن أحمد بن رشد القرطبي الشهير بابن رشد الحفيد (المتوفى: 595هـ) ، الناشر: دار الحديث – القاهرة. تاريخ النشر: 1425هـ - 2004 م . بداية المجتهد ونهاية المقتصد
    4. ابن ضويان، إبراهيم بن محمد بن سالم (المتوفى: 1353هـ) ، منار السبيل في شرح الدليل. المحقق: زهير الشاويش. الناشر: المكتب الإسلامي. الطبعة: السابعة 1409 هـ-1989م
    5. ابن عابدين، محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين الدمشقي الحنفي (المتوفى: 1252هـ) ، منحة الخالق ، حاشية على البحر الرائق شرح كنز الدقائق ، الناشر: دار الكتاب الإسلامي. الطبعة: الثانية - بدون تاريخ البحر الرائق
    6. ابن عابدين، محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين الدمشقي الحنفي (المتوفى: 1252هـ) ، رد المحتار على الدر المختار ، الناشر: دار الفكر-بيروت. الطبعة: الثانية، 1412هـ - 1992م
    7. ابن عسكر ، عبد الرحمن بن محمد بن عسكر البغدادي، أبو زيد أو أبو محمد، شهاب الدين المالكي (المتوفى: 732هـ). إرْشَادُ السَّالِك إلىَ أَشرَفِ المَسَالِكِ فِي فقهِ الإمَامِ مَالِك. وبهامشه: تقريرات مفيدة لإبراهيم بن حسن. الناشر: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده، مصر. الطبعة: الثالثة
    8. ابن قدامة ، أبو محمد موفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة الجماعيلي المقدسي ثم الدمشقي الحنبلي، الشهير بابن قدامة المقدسي (المتوفى: 620هـ) ، المغني ، الناشر: مكتبة القاهرة ، تاريخ النشر: 1388هـ - 1968م
    9. ابن مفلح شمس الدين أبو عبدالله محمد (ت 763 هـ): الفروع، عالم الكتب، ط4، 1985
    10. ابن نجيم ، زين الدين بن إبراهيم بن محمد، المعروف بابن نجيم المصري (المتوفى: 970هـ) ، البحر الرائق شرح كنز الدقائق ، وفي آخره: تكملة البحر الرائق لمحمد بن حسين بن علي الطوري الحنفي القادري (ت بعد 1138 هـ). وبالحاشية: منحة الخالق لابن عابدين. الناشر: دار الكتاب الإسلامي. الطبعة: الثانية - بدون تاريخ.
    11. ابن نجيم ، سراج الدين ابن نجيم ، عمر بن إبراهيم بن نجيم الحنفي (ت 1005هـ) ، النهر الفائق شرح كنز الدقائق ، المحقق: أحمد عزو عناية. الناشر: دار الكتب العلمية. الطبعة: الأولى، 1422هـ - 2002م
    12. ابن نجيم، زين العابدين إبراهيم بن نجيم (ت 970هـ) البحر الرائق شرح كنز الدقائق، دار المعرفة، بيروت، ط3، 1993م
    13. أبو بكر الشاشي ، محمد بن أحمد بن الحسين بن عمر، أبو بكر الشاشي القفال الفارقيّ، الملقب فخر الإسلام، المستظهري الشافعي (المتوفى: 507هـ) ، حلية العلماء في معرفة مذاهب الفقهاء ، المحقق: د. ياسين أحمد إبراهيم درادكة ، الناشر: مؤسسة الرسالة / دار الأرقم - بيروت / عمان. الطبعة: الأولى، 1980م
    14. أبو عبيد ، القاسم بن سلاّم بن عبد الله الهروي البغدادي (المتوفى: 224هـ) ، كتاب الأموال ، المحقق: خليل محمد هراس. الناشر: دار الفكر. – بيروت
    15. البهوتي، منصور بن يونس بن إدريس البهوتي (ت 1046 هـ) ، كشاف القناع عن متن الإقناع، عالم الكتب، بيروت
    16. الحطاب، أبو عبدالله محمد بن محمد بن عبد الرحمن المغربي (ت 954هـ): مواهب الجليل لشرح مختصر خليل، دار الفكر، ط2، 1992م
    17. الدسوقي ، محمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي المالكي (المتوفى: 1230هـ) ، حاشية الدسوقي على الشرح الكبير ، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت، ط1، 1996م
    18. الرافعي ، عبد الكريم بن محمد بن عبد الكريم، أبو القاسم الرافعي القزويني (المتوفى: 623هـ) ، العزيز شرح الوجيز المعروف بالشرح الكبير ، المحقق: علي محمد عوض - عادل أحمد عبد الموجود. الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت – لبنان. الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1997 م
    19. السيد البكري، أبو بكر، المشهور بالسيد لبكري ابن السيد محمد شطا الدمياطي: حاشية إعانة الطالبين على حل ألفاظ فتح المعين، دار الفكر
    20. الشرنبلالي ، حسن بن عمار بن علي الشرنبلالي المصري الحنفي (المتوفى: 1069هـ) ، مراقي الفلاح شرح متن نور الإيضاح. اعتنى به وراجعه: نعيم زرزور. الناشر: المكتبة العصرية. الطبعة: الأولى، 1425 هـ - 2005 م
    21. الشيرازي ، أبو اسحاق إبراهيم بن علي بن يوسف الشيرازي (المتوفى: 476هـ) ، المهذب في فقة الإمام الشافعي.الناشر: دار الكتب العلمية (1 / 147، 151) ، جلال الدين المحلى ، شرح المنهاج مع حاشيتي قليوبي وعميرة. لأحمد سلامة القليوبي ولأحمد البرلسي عميرة. الناشر: دار الفكر – بيروت
    22. عبد الله بن محمود بن مودود الموصلي البلدحي، مجد الدين أبو الفضل الحنفي (المتوفى: 683هـ) ، الاختيار لتعليل المختار ، عليها تعليقات: الشيخ محمود أبو دقيقة (من علماء الحنفية ومدرس بكلية أصول الدين سابقا). الناشر: مطبعة الحلبي - القاهرة (وصورتها دار الكتب العلمية - بيروت، وغيرها). تاريخ النشر: 1356 هـ - 1937م
    23. القاضي عياض ، شَرْحُ صَحِيح مُسْلِمِ لِلقَاضِى عِيَاض المُسَمَّى إِكمَالُ المُعْلِمِ بفَوَائِدِ مُسْلِم. عياض بن موسى بن عياض بن عمرون اليحصبي السبتي، أبو الفضل (المتوفى: 544هـ). المحقق: الدكتور يحْيَى إِسْمَاعِيل. الناشر: دار الوفاء للطباعة والنشر والتوزيع، مصر. الطبعة: الأولى، 1419 هـ - 1998 م
    24. الكاساني ، علاء الدين، أبو بكر بن مسعود بن أحمد الكاساني الحنفي (المتوفى: 587هـ) ، بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع ، دار الكتب العلمية. الطبعة: الثانية، 1406هـ - 1986م
    25. الماوردي، علي بن محمد بن حبيب (ت 450 هـ): الحاوي الكبير، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1، 1994
    26. المرداوي: الإنصاف، ط2، دار إحياء التراث
    27. المواق، محمد بن يوسف بن أبي القاسم (ت 897هـ): التاج والإكليل لمختصر خليل، مطبوع على هامش مواهب الجليل
    28. ميارة ، محمد بن أحمد المالكي ، الدر الثمين والمورد المعين (شرح المرشد المعين على الضروري من علوم الدين) ، المحقق: عبد الله المنشاوي. الناشر: دار الحديث القاهرة. سنة النشر: 1429هـ - 2008م .
    29. النووي ، أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي (المتوفى: 676هـ). روضة الطالبين وعمدة المفتين. تحقيق: زهير الشاويش. الناشر: المكتب الإسلامي، بيروت- دمشق- عمان. الطبعة: الثالثة، 1412هـ / 1991م
    30. النووي، أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي (المتوفى: 676هـ). المجموع شرح المهذب، مطبعة الإمام بمصر

     

    1.  

    Sources and References:

    1. abn alhamami ، kamal aldiyn muhamad bin eabd alwahid alsiyuasi almaeruf biabn alhumaam (almutawafaa: 861hi) ، fath alqadir ، alnaashir: dar alfikri ، altabeati: bidun tabeat wabidun tarikh

    2.     abn hazma ، 'abu muhamad ealii bin 'ahmad bn saeid (456 ha) ، almuhalaa bialathar ، dar alfikr3.     abn rushd alhafidi ، 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtubii alshahir biabn rushd alhafid (almutawafaa: 595hi) ، alnaashir: dar alhadith - alqahirati. tarikh alnashr: 1425h - 2004 m . bidayat almujtahid wanihayat almuqtasad4.     abn duyan ، 'iibrahim bin muhamad bin salim (almutawafaa: 1353hi) ، manar alsabil fi sharh aldalili. almuhaqiqi: zuhayr alshaawish. alnaashiru: almaktab al'iislamii. altabeata: alsaabieat 1409 ha-1989m5.     aibn eabidin ، muhamad 'amin bin eumar bin eabd aleaziz eabidin aldimashqii alhanafii (almutawafaa: 1252hi) ، minhat alkhaliqa ، hashiatan ealaa albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi ، alnaashir: dar alkitaab al'iislami. altabeati: althaaniat - bidun tarikh albahr alraayiq6.     aibn eabidin ، muhamad 'amin bin eumar bin eabd aleaziz eabidin aldimashqii alhanafii (almutawafaa: 1252hi) ، radi almuhtar ealaa aldiri almukhtari ، alnaashir: dar alfikiri-birut. altabeati: althaaniati ، 1412h - 1992m7.     aibn easkar ، eabd alrahman bin muhamad bin easkar albaghdadi ، 'abu zayd 'aw 'abu muhamadi ، shihab aldiyn almaliki wabihamishihi: taqrirat mufidat li'iibrahim bin hasan. alnaashir: sharikat maktabat wamatbaeat mustafaa albabi alhalabi wa'awladuhu ، masir. altabeata: althaalitha

    1. abn qudamat ، 'abu muhamad muafaq aldiyn eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat aljamaeilii almuqdisii thuma aldimashqiu alhanbaliu ، alshahir biabn qudamat almaqdisii (almutawafaa: 620hi) ، almughni ، alnaashir: maktabat alqahirati ، tarikh alnashri: 1388h - 1968m
    2. abn muflah shams aldiyn 'abu eabdallah muhamad (t 763 ha): alfuruea ، ealam alkatab ، ta4 ، 1985
    3. aibn najim ، zayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamadi ، almaeruf biabn najim almisrii (almutawafaa: 970hi) ، albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi ، wafi akhirihi: takmilat albahr alraayiq limuhamad bin husayn bin eali altuwrii alhanafii alqadirii (t baed 1138 hu). wabialhashiati: minhat alkhaliq liaibn eabdin. alnaashir: dar alkitaab al'iislami. altabeati: althaaniat - bidun tarikhi.
    4. abn najim ، siraj aldiyn abn najim ، eumar bin 'iibrahim bin najim alhanafii (t 1005hi) ، alnahr alfayiq sharh kanz aldaqayiqi ، almuhaqaqa: 'ahmad eazw einayat. alnaashir: dar alkutub aleilmiati. altabeati: al'uwlaa ، 1422hi - 2002m
    5. abn najim ، zayn aleabidin 'iibrahim bin najim (t 970hi) albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi ، dar almaerifati ، bayrut ، ta3 ، 1993m

    13.   'abu bakr alshaashi ، muhamad bin 'ahmad bin alhusayn bin eumra ، 'abu bakr alshaashi alqufaal alfarqy ، almulaqab fakhr al'iislami ، almustazhiri alshaafieii (almutawafaa: 507hu) ، hilyat aleulama' fi maerifat madhahib alfuqaha' ، almuhaqaqa: du. yasin 'ahmad 'iibrahim diradkat ، alnaashir: muasasat alrisalat / dar al'arqam - bayrut / eaman. altabeatu: al'uwlaa ، 1980m14.   'abu eubaydi ، alqasim bin slam bin eabd allah alharawii albaghdadii (almutawafaa: 224hi) ، kitab al'amwali ، almuhaqaqi: khalil muhamad haras. alnaashir: dar alfikri. - bayrut15.   albuhuti ، mansur bin yunis bin 'iidris albuhutiu (t 1046 hu) ، kashaaf alqinae ean matn al'iiqnaei ، ealam alkutab ، bayrut16.   alhatabi ، 'abu eabdallh muhamad bin muhamad bin eabd alrahman almaghribii (t 954ha): mawahib aljalil lisharh mukhtasar khalil ، dar alfikri ، ta2 ، 1992m

    1. aldisuqi ، muhamad bn 'ahmad bin earfat aldisuqii almaliki (almutawafaa: 1230hi) ، hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabiri ، alnaashir: dar alkutub aleilmiati ، bayrut ، ta1 ، 1996m
    2. alraafiei ، eabd alkarim bin muhamad bin eabd alkrim ، 'abu alqasim alraafieii alqazwiniu (almutawafaa: 623hi) ، aleaziz sharh alwajiz almaeruf bialsharh alkabira ، almuhaqaq: eali muhamad eawad - eadil 'ahmad eabd almawjud. alnaashir: dar alkutub aleilmiati ، bayrut - lubnan. altabeata: al'uwlaa ، 1417 hi - 1997 m
    3. alsayid albikri ، 'abu bakr ، almashhur bialsayid libakri abn alsayid muhamad shata aldimyati: hashiat 'iieanat altaalibin ealaa hali 'alfaz fath almueayni ، dar alfikr
    4. alsharunbilali ، hasan bin eamaar bin eali alsharunbilali almisriu alhanafiu (almutawafaa: 1069ha) ، maraqi alfalah sharh matn nur al'iidah. aetanaa bih warajaeah: naeim zarzur. alnaashir: almaktabat aleasriatu. altabeata: al'uwlaa ، 1425 hi - 2005 m
    5. alshiyrazi ، 'abu ashaq 'iibrahim bin ealiin bin yusuf alshiyrazii (almutawafaa: 476ha) ، almuhadhab fi fiqat al'iimam alshaafiei.alnaashir: dar alkutub aleilmia (1 / 147 ، 151) ، jalal aldiyn almuhlaa ، sharah alminhaj mae hashiati qalyubi waeumayra. li'ahmad salamat alqalyubi wali'ahmad albarlasi eumayra. alnaashir: dar alfikr - bayrut
    6. eabd allah bin mahmud bin mawdud almusili albaldahi ، majd aldiyn 'abu alfadl alhanafiu (almutawafaa: 683hi) ، alaikhtiar litaelil almukhtar ، ealayha taeliqati: alshaykh mahmud 'abu daqiqa (min eulama' alhanafiat wamudaris bikuliyat 'usul aldiyn sabqa). alnaashir: matbaeat alhalabi - alqahira (wasuwwratuha dar alkutub aleilmiat - bayrut ، waghiruha). tarikh alnashri: 1356 hi - 1937m
    7. alqadi eiad ، sharh sahih muslim lilqadia eiad almusamma 'iikmal almuelim bfawayid muslim. eiad bin musaa bin eiad bin eamrwn alyahsabi alsabti ، 'abu alfadl (almutawafaa: 544hi). almuhaqiqi: alduktur yhyaa 'iismaeil. alnaashir: dar alwafa' liltibaeat walnashr waltawzie ، altabeati: al'uwlaa ، 1419 hi - 1998 m
    8. alkasani ، eala' aldiyn ، 'abu bakr bin maseud bin 'ahmad alkasanii alhanafii (almutawafaa: 587ha) ، badayie alsanayie fi tartib alsharayiea ، dar alkutub aleilmiati. altabeati: althaaniati ، 1406hi - 1986m
    9. almawardi ، ealiu bin muhamad bin habib (t 450 ha): alhawi alkabira ، dar alkutub aleilmiati ، bayrut ، ta1 ، 1994
    10. almirdawi: al'iinsafu ، ta2 ، dar 'iihya' alturath
    11. almawaqi ، muhamad bin yusif bin 'abi alqasim (t 897hi): altaaj wal'iiklil limukhtasar khalil ، matbue ealaa hamish mawahib aljalil
    12. mayaratu ، muhamad bin 'ahmad almaliki ، aldur althamin walmawrid almueayan (shrah almurshid almueayan ealaa aldarurii min eulum aldiyni) ، almuhaqiqi: eabd allah almunshawi. alnaashir: dar alhadith alqahirata. sanat alnashri: 1429h - 2008m .
    13. alnuwawi ، 'abu zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawiu (almutawafaa: 676ha). rawdat altaalibin waeumdat almuftina. tahqiqu: zuhayr alshaawish. alnaashiru: almaktab al'iislamia ، bayrut- dimashqa- eaman. altabeatu: althaalithata ، 1412h / 1991m
    14. alnuwawi ، 'abu zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawiu (almutawafaa: 676hi). almajmue sharh almuhadhabi ، matbaeat al'iimam bimisr